ΑΠΟΔΟΣΗ ΤΙΜΩΝ ΣΤΟΥΣ ΜΑΝΙΑΤΕΣ ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΟΥΣ

============================================================ 

Η  ΕΝΩΣΗ  ΤΩΝ  ΑΠΑΝΤΑΧΟΥ  ΜΑΝΙΑΤΩΝ  ΤΙΜΗΣΕ ΤΟΥΣ  ΜΑΝΙΑΤΕΣ  ΜΑΚΕΔΟΝΟΜΑΧΟΥΣ  ΣΤΗΝ ΕΔΕΣΣΑ  ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΟΝ ΔΗΜΟ  ΕΔΕΣΣΗΣ

===========================================================

-------------------------------------------------------------------- 

----------------------------------------------------------------- 

========================================= 
==============================================

Ιωάννης Δεμέστιχας - 

Καπετάν Νικηφόρος

Ο Θρύλος της λίμνης των Γιαννιτσών

Του Γιώργου Δημακόγιαννη

«Η αγγελία του θανάτου του Παύλου Μελά υπήρξε το σύνθημα συσσώμου λαϊκής εξεγέρσεως, έδωκε δε αφορμήν να γνωσθή ευρύτερον ο αρχίσας Μακεδονικός αγών δι' ημετέρων Σωμάτων. Προσωπικώς εγώ από της εποχής εκείνης έλαβον την προς συμμετοχήν μου απόφασιν. Έκρινα ότι ήτο επιβεβλημένον καθήκον να μετάσχω ενεργώς του εν Μακεδονία αγώνος. Αι ευκαιρίαι όπως υπηρετήση τις την Πατρίδα του δια μεγαλυτέρων θυσιών και έργων δεν παρουσιάζονται συνήθως. Τούτου ένεκα, αν και αξιωματικός του ναυτικού, απεφάσισα να μετάσχω του Αγώνος».

Έτσι περιγράφει ο νεαρός τότε Σημαιοφόρος του Πολεμικού μας Ναυτικού το κίνητρο της εθελοντικής του συμμετοχής στον τιτάνιο Μακεδονικό Αγώνα (1904 - 1908). Είναι ο Ι. Δεμέστιχας απ' το χωριουδάκι Αλεπού (Δεμεστιχιάνικα), πάνω από το Κότρωνα, που έδειξε ως Πολέμαρχος μισού αιώνα, πως μπορεί να τα καταφέρει το ίδιο άριστα στη θάλασσα και στην ξηρά! Μια μορφή θρύλος που βρίσκεται στην πρώτη γραμμή των Εθνικών μας αγώνων ως το θάνατό του το 1960.

Γεννήθηκε το 1882 κι ως γνήσιο τέκνο της οικογένειας των Δεμεστιχαίων, που διαπρέπει αιώνες τώρα στα στρατιωτικά μας πράγματα, τελείωσε τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων. Πολύ σύντομα ήρθε η πρώτη του εθελοντική εμπλοκή κι ήταν ΓΙΑ ΤΗ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΜΑΣ. Τη δράση του εδώ περιγράφει κι εξυμνεί -πλην των άλλων- η Πηνελόπη Δέλτα, «Στα μυστικά του βάλτου». Ο καπετάν Νικηφόρος επικεφαλής αντάρτικου Σώματος (Μανιατών και άλλων) συνεργάζεται και αντικαθιστά τον Καπετάν Άγρα στην περιοχή της λίμνης των Γιαννιτσών, κι από δω δίνει θρυλικές μάχες κατατροπώνοντας τους Βούλγαρους κομιτατζήδες αλλά και τους ανθέλληνες συνεργάτες τους, αναστρέφωντας ανεπιστρεπτί, υπέρ της υποθέσεως της Ελευθερίας, το κλίμα σε όλη την έκταση της Μακεδονίας. Και βέβαια θα χρειαζόταν βιβλίο για να περιγράψει τα εδώ κατορθώματά του.

Η δράση του όμως δεν σταματά: ξαναγυρίζει στο Πολεμικό Ναυτικό για να λάβει μέρος - Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912-13 - σε όλες τις ναυμαχίες κατά του Τούρκικου στόλου. Επικεφαλής μάλιστα των Ναυτικών Αγημάτων απελευθερώνει τη Χίο και την Τένεδο και δεν αποχωρεί από το πεδίο της μάχης καίτοι διάτρητος από της εχθρικές σφαίρες, παρά μόνον όταν οι Τούρκοι υψώνουν λευκή σημαία στο κάστρο της Χίου και παραδίδονται όλοι!

Στη συνέχεια της στρατιωτικής του σταδιοδρομίας περνάει όλες τις βαθμίδες της ιεραρχίας: Διοικητής Μοίρας και Κυβερνήτης Πολεμικών σκαφών. Αρχηγός του στόλου και του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού (ως Ναύαρχος πλέον). Επιθεωρητής και γενικός διευθυντής του Υπουργείου Ναυτικών, ακόμη και υπουργός Ναυτιλίας (στην εξόριστη αντικατοχική κυβέρνηση της Μέσης Ανατολής, 1941-44).

Η παρουσία του είναι και ευρύτερα κοινωνικά (1) εμφανής και πάντοτε ενωτική: το 1947 κι ενώ βρίσκεται σ' εξέλιξη η αδελφοκτόνος σφαγή του Λακωνικού στοιχείου, τίθεται επικεφαλής επιφανών συμπατριωτών μας (στην Αττική) και πετυχαίνει να πάψει ο αποδεκατισμός των παππούδων μας από τα δηλητηριώδη βέλη των πολιτικών παθών.

Προσπαθήσαμε εν' ολίγοις να σκιαγραφήσουμε το πορτρέτο ενός Ήρωα που τίμησε στους Πανέλληνες τη Γη της Μάνης. Και καθώς Η ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ ΜΑΣ βρίσκεται και πάλι στο επίκεντρο της επικαιρότητας, βορά σε άνομες ορέξεις, η Μνήμη του υπενθυμίζει ότι ως Μανιάτες έχουμε ΧΡΕΟΣ ΙΕΡΟ να είμαστε - με κάθε μέσον - στην Πρωτοπορία κι αυτού του δύσκολου μα υπέροχου Εθνικού Αγώνα.

«(...) και ο Νικηφόρος στ' ανοιχτά, στα Γιαννιτσά βαδίζει
με το σπαθί του όπου περνά τον Τόπο καθαρίζει
(...) Ήσουν Μανιάτης γιαλεχτός - περήφανος και τολμηρός
γιομάτος δόξα και τιμή και λεβεντιά ξεχωριστή
(...) Στη χώρα που εβάφτηκαν, στο αίμα μας, οι βράχοι
θα φέρουν τη σημαία μας νέοι Μακεδονομάχοι»

Ο Καπετάν Νικηφόρος, ένας από τους πολλούς Μανιάτες που συμμετείχαν εθελοντικά στην πρωτοπορία του Μακεδονικού Αγώνα, τιμάται σης μέρες μας από τον Τόπο καταγωγής του. Συγκεκριμένα το Δημοτικό Διαμέρισμα Κότρωνας και έδρα του Δήμου Ανατολικής Μάνης, έδωσε στην πολυσύχναστη πλατεία της παραλίας του Κότρωνα το όνομά του και έχει ήδη τοποθετήσει τον ανδριάντα του Μανιάτη Μακεδονομάχου, σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο στην ίδια πλατεία.

Από το αρχείο της «ΑΔΟΥΛΩΤΗΣ ΜΑΝΗΣ», Τ.9-10/1994

Παραπομπές

1. Από το ιστορικό ίδρυσης του Ορειβατικού Συλλόγου Βόλου

Στις 16 Μαρτίου μια ανάβαση στο Πήλιο οργανώθηκε κατ' επιθυμία του αρχηγού του στόλου και καλού ορειβάτου κ. Ι. Δεμέστιχα μαζί με τον «όμιλο Εκδρομέων Βόλου» .Η συντροφιά μας τότε παράταξε 11 ορειβάτες και ο Ομιλος 4. Στο δρόμο ο κ. Δεμέστιχας ανέπτυξε την σκοπιμότητα της ιδρύσεως ενός τοπικού τμήματος του Ελληνικού Ορειβατικού Συνδέσμου που μόλις είχε ιδρυθεί στην Αθήνα με προγραμματικό σκοπό τη διάδοση της ορειβασίας και των χειμερινών σπορ εις όλη την Ελλάδα κατά το σύστημα των CLUBS ALPINS της Ευρώπης.

Την Τρίτη 18 Μαρτίου 1930 ο Δεμέστιχας μας περίμενε στο σαλόνι του Αβέρωφ για να διατυπώσουμε της τελικές μας αντιλήψεις . Επί ένα μήνα και πλέον οι διαπραγματεύσεις μας γίνανε με ιδιωτική αλληλογραφία με τον κ. Δαυϊδ Δαυϊδ , ταμία της Κ.Ε. του Ε.Ο.Σ. Αθηνών .

Στις 8 Μαΐου έφευγε το πρώτο γράμμα με το καταστατικό στις 16 Μαίου το προσωρινό διοικητικό συμβούλιο είχε εκλεγεί . Εμπιστευθήκαμε στις φροντίδες του κ. Ι.Ρετσούλη τις νομικές διατυπώσεις της εδώ εγκρίσεως του καταστατικού , που πήραν τέλος με την επίσημο αναγνώριση του εδώ πρωτοδικείου δια της από 27 Ιουνίου 1930 υπ' αρ. 963 αποφάσεως του. Έτσι ή ίδρυση του συνδέσμου ήταν γεγονός τετελεσμένο .

Ιδρυτικό μέλος του Ναυτικού Ομίλου Αθηνών. Παρακάτω απόσπασμα από το καταστατικό ίδρυσης:

«Σήμερον την 1^ην Νοεμβρίου 1933 , οι κάτωθι υπογεγραμμένοι κ.κ. Αντώνιος Μπενάκης, Αλεξ. Βλάγκαλης, Αρτέμης Δεναξάς, Νικόλαος Καμπάνης, Πέτρος Γρ.Εμπεδοκλής, Σταύρος Κουτρουμπάς, Γεώργιος Φωτεινός, Γεώργιος Πανάς, Βασ. Ροσόλιμος, Παν. Σ. Χαροκόπος, Χρ. Καρόλου, Π. Παπαγιαννόπουλος, Γ. Λιβιεράτος, Κ. Λογοθετόπουλος, Π. Ν. Κανελλόπουλος, Αλ. Καραπάνος, Α. Φιξ, Δ. Ορφανίδης, Κ. Ε. Εμπειρίκος, Δ. Ι. Βάτης, Ι. Βουτσίνος, Γ. Σκληβανιώτης, Τ. Ραζέλος, Π. Πετροκόκκινος, Ιωάνν. Δεμέστιχας, Ιωάνν. Δροσόπουλος, Α. Χρυσάνθης, συναντηθέντες κατόπιν προσκλήσεως του Γενικού Εφόρου Θαλασσίας Ενώσεως, Υποναυάρχου Γεωργίου Πανά, εις το Μουσείον Μπενάκη, ίνα ανταλλάξωμεν γνώμας δια την λήψιν μέτρων προς εξασφάλισιν ενός ορμητηρίου των θαλαμηγών μας και δημιουργίαν κέντρου συγκεντρώσεως των φιλάθλων κλπ. της θαλασσίας ζωής, αναγνωρίζομεν την ανάγκην ιδρύσεως Ομίλου, ίνα παρακινήσωμεν τον Κρατικόν Οργανισμόν εις την εκτέλεσιν των αναγκαιούντων μέσων και συνεργήσωμεν προς τον σκοπόν. Προς τούτο, θεωρούμενοι Ιδρυταί του, καταβάλλομεν ανά πέντε χιλιάδας δραχμών (5000) έκαστος, ως πρώτην συνδρομήν ιδρυτικού τίτλου, και επί πλέον υποσχόμεθα την συνδρομήν μας προς ανάπτυξιν του Ομίλου δια νέων Ιδρυτών και Μελών.

…Ο Ομιλος φέρει την επωνυμίαν “ΝΑΥΤΙΚΟΣ ΟΜΙΛΟΣ ΑΘΗΝΩΝ”…»
================================ 

ΑΝΑΜΕΤΑΔΟΣΗ
 

======================================================

 Συμμετοχή Μανιατών στο Μακεδονικό αγώνα

Ο Μακεδονικός αγώνας ήταν ιδιόμορφος στη προπαρασκευή και στην οργάνωση και πολύμορφος στην ένοπλη δράση. Σε όλες τις φάσεις του μετέχουν Μανιάτες, που εθελοντικά πολέμησαν και στη Κρήτη (1841, 1869, 1895, 1897), στη Θεσσαλία (1854) και στη Μακεδονία (1897).

Προπαρασκευή
Στη προπαρασκευή συναντάμε δύο διαπρεπείς Μανιάτες, δημοσιογράφους και διευθυντές εφημερίδων, το Πέτρο Κανελλίδη (ΚΑΙΡΟΙ) και το Δημήτρη Καλαποθάκη (ΕΜΠΡΟΣ).

Ο Π. Κανελλίδης διακρίθηκε ως εθελοντής στη Κρήτη το 1869 στο σώμα του μανιάτη Δημήτρη Πετροπουλάκη, ενώ ο Δ. Καλαποθάκης με την αρθρογραφία του για το Μακεδονικό ζήτημα, με το ψευδώνυμο «Μακεδονικός», επηρέαζε τη κοινή γνώμη και είναι αυτός που οργάνωσε το Μακεδονικό κομιτάτο.

Οργάνωση
Από το γραφείο του Καλαποθάκη οργανώνονται τα εθελοντικά σώματα που εισέρχονται στη Μακεδονία, ο ανεφοδιασμός, η αλληλογραφία κλπ.

Στη περιφέρεια εργάζονται πολλοί μανιάτες και ενδεικτικά αναφέρονται:

1. Ο Κυριάκος Ταβουλάρης, ανθυπασπιστής του πυροβολικού που υπηρετεί στο προξενείο Θεσσαλονίκης, από το Μάρτιο του 1906 έως το 1909, με το ψευδώνυμο «Κατσανός».
2. Δ. Ανδρουβιτσανέας, ως δάσκαλος σε διάφορα χωριά της Βέροιας και της Έδεσσας.
3. Ο Ιωάννης Ζαγοριανάκος (καπετάν Ζάγρας), ως πράκτορας στη Προσοτσάνη, Καβάλα, Δεδέγαετς και Κωνσταντινούπολη.
4. Ο Παρασκευάς Ζερβέας (καπετάν Παρασκευάς), ως γεωπόνος στη περιφέρεια Ρουμλουκίου.
5. Ο Μανούσος Καναβαράκος (καπετάν Μανούσος), ως δάσκαλος στους Αποστόλους (Πέλλα).
6. Ο Βασίλης Καραμούζης, κυβερνήτης εμπορικού πλοίου υπό Τουρκική σημαία μετέφερε πυρομαχικά.
7. Ο Γρ. Λαδακάκος, διευθυντής σχολείου στη Γουμένιτσα.
8. Ο Λεωνίδας Μπεχράκης, από την Αρεόπολη, ως πράκτορας στη Καβάλα.
9. Ο Παναγιώτης Παπατσανετέας (καπετάν Παναγιώτης) ως ταβερνιάρης, ζωέμπορος και διευθυντής σχολείου στη Καστοριά.
10. Ο Παναγουλάκος (Εμίλιος Εβρότας ή Χαριτωνίδης), ως επιθεωρητής σχολείων στη Καστοριά.
11. Ο Γαβριήλ Προκοπέας ως υπάλληλος εταιρείας στο Σουφλί.
12. Ο Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς), ως ηγούμενος στη Μονή Όσσιανης (Αρχαγγέλου) με το ψευδώνυμο Παπαχρήστος.
13. Ο Ιωάννης Δεμέστιχας (καπετάν Νικηφόρος), ως παραγγελιοδόχος στη Θεσσαλονίκη και προμηθευτής πολεμικού υλικού.
14. Ο Στυλιανός Μαυρομιχάλης στην ανατολική Μακεδονία και δυτική Θράκη με το ψευδώνυμο «Μαυρομάτης».

…και άλλοι.
Πολλοί από τους ανωτέρω όταν η ανάγκη του αγώνα το επέβαλε, ανέλαβαν ένοπλη δράση με τα αντάρτικα σώματα.

Για τον εξοπλισμό και τη διακίνηση των αντάρτικων σωμάτων στη Μακεδονία, ενεργούσαν ως εκπρόσωποι του κομιτάτου μεταξύ άλλων οι:

15. Στα Τρίκαλα ο ανθυπολοχαγός Παύλος Λαμπίρης από το Γύθειο και ο υπολοχαγός Γρηγόρης Προκοπέας από το Λεύκτρο.
16. Στη Καλαμπάκα ο ενωμοτάρχης Γ. Κουτρουβίδας.

 

Περιοχές δράσης Μανιατών

Κεντρική Μακεδονία

Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς), Λαγκαδά, Γουμένιτσα, λίμνη Γιαννιτσών, Χαλκιδική, Όλυμπος, Πιερρία.
Παναγιώτης Παπατσανετέας (καπετάν Παναγιώτης) λίμνη Γιαννιτσών, Χαλκιδική.

Ανατολική Μακεδονία

Αντώνης Βλαχάκης (καπετάν Λίτσας) Καστανοχώρια
Λεωνίδας Πετροπουλάκης (καπετάν Λεωνίδας) Καστανοχώρια
Γρηγόρης Φαληρέας (καπετάν Ζάκας) Καστοριά, Βογατσικό, Καστανοχώρια, Πτολεμαΐδα, Γρεβενά.
Νικόλαος Τσοτάκος (καπετάν Γέρμας) Καλογερικό.
Θεόδωρος Μαντούβαλος (καπετάν Ταΰγετος) Καλογερικό

Διαμέρισμα Ολύμπου

Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς)
Γεώργιος Φραγκάκος (καπετάν Μαλέας)
Ο Μανούσος Καναβαράκος (καπετάν Μανούσος)

Λίμνη Γιαννιτσών

Κωνσταντίνος Μπουκουβάλας (καπετάν Πετρίλος)
Μιχαήλ Αναγνωστάκος (καπετάν Ματαπάς)
Παναγιώτης Παπατσανετέας (καπετάν Παναγιώτης)
Ο Παρασκευάς Ζερβέας (καπετάν Παρασκευάς)
Νικόλαος Μαντούβαλος (καπετάν Νίκος)
Ιωάννης Δεμέστιχας (καπετάν Νικηφόρος)
 
 =====================================================
Μανιάτες μακεδονομάχοι

 Τους Μανιάτες καπετάνιους πλαισίωσαν εθελοντικά πολλοί Μανιάτες υπαξιωματικοί, όπως και άλλους καπετάνιους μη Μανιάτες, ως υπαρχηγοί, οπλαρχηγοί ή ομαδάρχες όπως1:

-οι οπλαρχηγοί Κ. Ταβουλάρης, Β. Μπουτσικάρης, Β. Στρατάκος, Π. Τζανάκος, Δ. Πιτσινίγγος, Π. Δρακουλάκος, Κούμανης Βραχάτης, Βασ. Τσιμπιδάρος (καπετάν Βάσος - Καρέα), Γ. Φραγκογιάννης (Μπουλαριοί), Φ. Κιτρινιάρης (καπετάν Λίβας – Καρδαμύλη), Στ. Σαμπατάκος,

-οι επιλοχίες Μ. Φουρίδης ή Φουριδάκος (καπετάν Λίμπερδος), Γ. Παναγιωτέας, Παν. Κουκής (Κάμπος Αβίας), Π. Μαλεύρης (Κουλούμι),

-οι λοχίες Δ. Αποστολάκος (καπετάν Καραβοστάσης), Δημ. Κουρέας (Μάλτα Αβίας), Ευάγγ. Μπαϊρακταρέας (καπετάν Ακίλλας - Καρδαμύλη), Τζ. Πιερρουτσάκος (Γέρμα), Γρηγ. Ρογκάκος, Ηλ. Χιονάκος (καπετάν Λιάς), Δ. Μιχαλέας, Π. Οικονομάκος,

-ο ενωμοτάρχης εφίππου χωροφυλακής Π. Δικαιάκος, ο ενωμοτάρχης Γ .Κουτρουβίδης (Νομιτσί), ο υπενωμοτάρχης Στ. Σαμπατάκος κ.ά.

Ακόμη γνωστοί Μανιάτες που αγωνίσθηκαν στο Μακεδονικό αγώνα, ως απλοί στρατιώτες ή πολίτες είναι οι:

Ι. Αγγελάκος, Κυρ. Αντωναράκος (Γύθειο), Ν. Αποστολάκος, Κ. Αρναούτης, Ν. Βαβέας, Δ. Βαχαβιώλος, Π. Βορβολάκος, Π. Γκητάκος, Ν. Γκαζάκος, Π. Δαμιανάκος, Ν. Δαμιανέας (Σαϊδόνα), Η. Δικαίος (Μεγ. Μαντίνεια), Β. Δουκάκης, Δ. Δραγώνας (Βέργα), Ι. Θεοδωράκος, Α. Θωμόπουλος (Γύθειο), Ν. Καζάκος, Ν. Καλλιδώνης, Χαρ. Καμινέας (Καρδαμύλη), Εμμ. Καμπούρης (Προσήλιο), Πάν. Καπετανάκης (Μεγ. Μαντίνεια), Στ. Καχριμάνης, Γρηγ. Κοιλάκος (Αρεόπολη), Στρ. Κομπιλίρης (Προάστειο), Γ. Κορνάρος, Βασ. Κουζήγιαννης, Ι. Κουζιγιάννης (Γύθειο), Γ. Κουκουτσέας, Γ. Κουμουνδουρέας (Λαγκάδα), Ι. Κούμπαρης, Μ. Κουράκος, Ι. Κουρέας, Μ. Κριάλης, Βασ. Κωστάκος, Ξενοφών Κωστέας (Γούρνιτσα Καρδαμύλης), Γρ. Λαδακάκος, Παν. Μανακάκος, Π. Μαρινάκος, Α. Μανολαράκος, Π. Μεράκος, Μοτσάκος, Βασ. Μουτζουρίδης, Ι. Μπαλιτσάρης, Π. Μπομπάκος, Χ. Μπουραζάνης, Β. Μπουρζινάκος, Κ. Οικονομάκος, Ι. Οικονομάκος, Δ. Οικονόμου, Ανδ. Πατσαλέας ή Πετσάλης (Πλάτσα), Π. Πετροπουλάκης, Παύλος. Πιερράκος, Ν. Σαλιμίδης (Αρεόπολη), Π. Σκοντράκος, Γ. Σκοπετέας (Εξωχώρι), Σωτ. Σκοπετέας (Εξωχώρι), Κ. Σκορδάκος και ο αδελφός του Γ. Σκορδάκος, Β. Σταματάκος, Α. Σταυριανάκος, Παν. Στεφανάκος, Χ. Τασάκος, Α. Τζανέας, Δαμιανός Τζινάκος (Γύθειο), Η. Τσιριτέας, Γ. Χαλουλάκος,

Μεταξύ των νεκρών του αγώνα θύμα της θηριωδίας των κομιτατζήδων υπήρξε και ο Ιερέας Νείλος Γιαννούκος από τις Γαϊτσές, ηγούμενος της Μονής Παναγίας Βλαχοκλεισούρας.

…και άλλοι πολλοί επώνυμοι και ανώνυμοι,
που τόσα χρόνια πολέμησαν, που άλλοι σκοτώθηκαν και άλλοι έζησαν με σακατεμένη υγεία, για να συνεχίσουν όμως την εθελοντική τους προσφορά στους νέους αγώνες του Ελληνισμού (Βαλκανικοί πόλεμοι, Βορειοηπειρωτικό, Μ. Ασία)!

Κάθε αγωνιστής και ένα βιβλίο δράσης και πίστης. Με τέτοιους ήρωες πως αλήθεια μπορεί να χαθεί η Μακεδονία, η απέραντη Ελληνική χώρα;! Αυτούς ας έχουμε κάθε στιγμή - σήμερα και αύριο - στο νου και στην ψυχή μας...

1.Τα ονόματα είναι από τα βιβλία:
«Η συμβολή της Μάνης εις τον Μακεδονικόν Αγώνα 1904 - 1908», Αθήνα 1994 Δικαίου Βαγιακάκου.
«Εθελοντικοί Αγώνες της Μάνης δια την Ελευθερίαν (1840 – 1940)», Αθήναι 1950, Γεωργίου Αχ. Γιαννακάκου – Ραζέλου.