Λας
Από τη Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια
Για το μυθολογικό πρόσωπο, δείτε: Λας (μυθολογία).
Η τοποθεσία της Λα στην Πελοπόννησο, στον Λακωνικό κόλπο, κοντά στο σημερινό Άνω Βαθύ Λακωνίας
(*) Ο Όμηρος την αποκαλεί "Λάαν", στους Θουκυδίδη, Παυσανία αναφέρεται ως "ο Λας" και στους Στράβωνα και Στέφανο τον Βυζάντιο ως "η Λα"
Πίνακας περιεχομένων
Η Λάας στον Όμηρο
Η Λάας ήταν η αξιολογότερη από όλες τις προϊστορικές πόλεις της Λακωνίας. Η σημασία και η αίγλη της πόλης ήταν ισότιμες με όλες τις υπόλοιπες της Λακεδαίμονος που αναφέρονται στην Ιλιάδα από τον Όμηρο. Στην συγκεκριμένη δε περιοχή είναι η κυρίαρχη πόλη μαζί με το Οίτυλο.Οἳ δ᾽ εἶχον κοίλην Λακεδαίμονα κητώεσσαν, Φᾶρίν τε Σπάρτην τε πολυτρήρωνά τε Μέσσην,ΙΛΙΑΔΟΣ - ΡΑΨΩΔΙΑ Β΄(στίχοι : 581-585)
Βρυσειάς τ᾽ ἐνέμοντο καὶ Αὐγειὰς ἐρατεινάς,
οἵ τ᾽ ἄρ᾽ Ἀμύκλας εἶχον Ἕλος τ᾽ ἔφαλον πτολίεθρον,
οἵ τε Λάαν εἶχον ἠδ᾽ Οἴτυλον ἀμφενέμοντο,
Ο Λας στον Παυσανία
Μετά από το Γύθειο, ο περιηγητής Παυσανίας (Λακωνικά ΧΙV.6-11, & XXV.1-10), φτάνει στον Λάα, τον οποίο ορίζει σαφώς «Τά δε εν δεξιά Γυθείου Λας εστί», παρατηρώντας από ξηρά. Η απόσταση της από το Γύθειο που αναφέρει, 40 στάδια (1 στάδιο=185 μέτρα), ταυτίζεται σε ευθεία με τη σημερινή θέση που έχει αποδοθεί για την ακρόπολη. Την εποχή εκείνη φαίνεται πως ο Λας κάλυπτε την ευρύτερη περιοχή, όπου σήμερα υπάρχουν τα χωριά Καρβελάς, Σκαμνάκι, Χωσιάριον και Αγερανός, με κέντρο την ακρόπολη όπου το κάστρο τού Πασσαβά. (που κτίσθηκε αργότερα), ενώ από την πλευρά της θάλασσας έφτανε μέχρι τους όρμους Βαθύ (παραλία Μαυροβουνίου) και Κάτω Βαθύ.Τοποθεσία
Στην κορυφή του όρους Ασία ή Ασέα, απόληξη παραφυάδας του Ταϋγέτου που σήμερα ονομάζεται λόφος του Πασσαβά βρισκόταν η αρχαία πόλη Λας. Αργότερα ενώ εκεί παρέμεινε η ακρόπολη της πόλης, αυτή επανιδρύθηκε ανάμεσα σε τρεις μικρούς λόφους της ίδιας περιοχής. Κατά την φραγκοκρατία το 1254 στο σημείο της ακρόπολης κτίσθηκε το κάστρο του Πασσαβά γύρω από το οποίο ιδρύθηκε η ομώνυμη Βαρωνία που αποτελούσε και τη μοναδική από ξηράς είσοδο στην Μάνη, ενώ το όνομα Πασσαβά δόθηκε και στη μία εκ των τεσσάρων επαρχιών που χωρίσθηκε τότε η Μάνη.Ιστορικά στοιχεία
Στη δωρική γλώσσα "λάας" σημαίνει λίθος. Σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία, την πόλη ίδρυσαν άνθρωποι που δημιουργήθηκαν από τους λίθους που έριχναν ο Δευκαλίων και η Πύρρα μετά τον ομώνυμο κατακλυσμό.Πλησίον της πόλης, στο Αεράεινον (σημερινό χωριό Αγερανός), αναφέρεται από τον Παυσανία ότι υπήρχε ο τάφος του ιδρυτή της πόλης. Σύμφωνα με τον μύθο, ο ήρωας Λας δολοφονήθηκε από τον Αχιλλέα όταν είχε κατέβει στη Λακωνία ως μνηστήρας της Ωραίας Ελένης. Στην ανάμειξη αυτή ηρώων και μύθων σαφώς καταδεικνύεται η κάθοδος των Δωριέων στη περιοχή όπου ο Αχιλλέας ως μυθικός βασιλεύς της Φθιώτιδας φθάνει στη Λακωνία στην οποία και απαντώνται πολλά ιερά προς τιμή του καθώς και της Θέτιδας και του Νηρέα, ιδιαίτερα δε στους ρωμαϊκούς χρόνους. Ο Παυσανίας αφιερώνει αρκετά στην περιγραφή τής πόλης (ναούς, ιερά) και της περιοχής (ποτάμια, πηγές).
Κατά τη γεωμετρική εποχή η αρχική πόλη Λας φαίνεται να εγκαταλείφθηκε και να επανιδρύθηκε σε τοποθεσία μεταξύ των βουνών Ασία (Πασσαβάς), Ίλιον (Μαστρολέου) και Κνακάδιον (Ταρμπολιάς). Δεν μπορούμε παρά να συνδέσουμε και την επίσης αρχαία και γειτονική με τον Λας πόλη Ασίνη. Η σημερινή περιοχή Καμμάρες αποτελούσε ανέκαθεν αναπόσπαστο μέρος της πόλης Λας, που έφτανε μέχρι το ιερό του Διός στις εκβολές του ποταμού Σκύρα. Κεντρικό σημείο αποτελούσε το Αεράινον (Αγερανός), επειδή σε αυτό υπήρχε ο τάφος του οικιστή της πόλης, με το ομώνυμο όνομα Λας. Στην ευρύτερη γεωγραφική επικράτεια του Λα ανήκε όλη η παραθαλάσσια περιοχή από το χωριό Μαυροβούνιο μέχρι και το Σκουτάρι]]. Σε κάποια κείμενα την βρίσκουμε να ονομάζεται Amathea.
Στην ακρόπολη του Λα υπήρχε ιερό αφιερωμένο στην Αθηνά Σωτήρα. Κατά τον Παυσανία, το ιερό της Αθηνάς Ασίας ίδρυσαν οι Διόσκουροι, Κάστωρ και Πολυδεύκης, όταν επέστρεψαν από την Αργοναυτική εκστρατεία, ενώ ονομάζονται και "Λαπέρσες" σύμφωνα με αναφορά τού Στράβωνα (Η΄ V3), επειδή κατέλαβαν την πόλη. Εκ της περίεργης αυτής πληροφορίας του Στράβωνα καθίσταται φανερό ότι οι Διόσκουροι υπήρξαν κατ΄ αρχήν θεοί και ήρωες προελληνικοί που μεταδόθηκε αργότερα η λατρεία τους στους Έλληνες και ιδιαίτερα από τους Δωριείς. Είναι δε γνωστό ότι οι Δωριείς της Σπάρτης είχαν επιδοθεί σε σκληρούς αγώνες για την υποταγή των Μυκηναϊκών θέσεων. Ομοίως καθίσταται φανερό ότι η Λας άκμαζε ήδη πριν την κατάληψή της από τους Διόσκουρους, λαμβάνοντας την προσαγόρευση "Λαπέρσαι" και συνεπώς πριν την Αργοναυτική εκστρατεία. Επίσης και ο Ποσειδώνας ετιμάτο σε ναό που ίδρυσε ο Οδυσσέας επιστρέφοντας από την Τροία.
Από τα χρόνια του βασιλιά Μενελάου ως και τα πρώτα χρόνια του τυράννου Νάβη (207-192 π.Χ.), ο Λας υπαγόταν στη δικαιοδοσία της Σπάρτης, και οι κάτοικοί της ανήκαν στους Περίοικους. Με αφορμή τα σκληρά μέτρα τού Νάβη στην τάξη των ευγενών Σπαρτιατών πολιτών, οι τελευταίοι κατέφυγαν στον Λα για να σωθούν.
Αργότερα 24 λακωνικές - επί το πλείστον παραθαλάσσιες - πόλεις που ήθελαν να απαλλαγούν από τον Νάβη, αποσπάστηκαν από τη Σπάρτη, το 198 π.Χ., και αποτέλεσαν μία ομοσπονδία που ονομάστηκε Κοινό των Λακεδαιμονίων. Το κοινό αυτό αργότερα, το 22 π.Χ. αναδιοργανώθηκε από τον Αύγουστο υπό το όνομα Κοινόν των Ελευθερολακώνων στο οποίο περιλαμβάνονταν 18 πόλεις. Στην ομοσπονδία αυτή ανήκε ο Λας καθώς και οι γειτονικές πόλεις Γύθειο, Οίτυλο και η/ο Πύρριχος, μιά εξίσου αρχαία πόλη, ίσως και προγενέστερη από τον Λα.
Από τα νομίσματα της πόλης επιβεβαιώνεται η ύπαρξη και η ακμή της μέχρι στον 3ο μ.Χ. αιώνα. Η επιδρομή των Βανδάλων με τον Γιζέριχο πιθανόν να είναι η κύρια αιτία καταστροφής της πόλης, που συμπληρώθηκε από άλλες επιδρομές εναντίον των περιοχών της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Επίσης ο καταστρεπτικός σεισμός του 375 μ.Χ. που έπληξε το Λακωνικό κόλπο και το Γύθειο πρέπει να καταβύθισε μέρος του λιμανιού του Λα, όχι όμως και την ίδια την πόλη, η οποία βρισκόταν στην ενδοχώρα. Η ντόπια παράδοση λέει πως ο σεισμός εκείνος καταβύθισε την πόλη και πήρε μαζί 20.000 ανθρώπους.
Πηγές
- «Στράβωνος Πελοποννησιακά», εκδόσεις Κάκτος
- «Ιστορία Μάνης», του Ανάργυρου Κουτσιλιέρη, εκδόσεις Παπαδήμα
- «Παυσανίου Λακωνικά», του Iωάννη Β.Βίγλα, εκδόσεις Μοριάς
Εξωτερικοί σύνδεσμοι
Κατηγορίες:
- Πόλεις της αρχαίας Λακωνίας
- Κοινό Ελευθερολακώνων.
- ========================================================
-
Λάα - Λα - Λας: Πέτρινη πόλη το Κάστρο του Πασσαβά
2015-04-22 16:36ΥΠΑΡΧΕΙ ΚΙΝΔΥΝOΣ ΑΡΧΑΙOΚΑΠΗΛΕΙΑΣ;
Της Άννης Λιναρδάκη
Υποψήφιας διδάκτορος Aρχαίας Eλληνικής Iστορίας στο Πανεπιστήμιο Paris X της Γαλλίας< ΑΝΑΜΕΤΑΔΟΣΗ >Lapis (λάπις) στα λατινικά, δάνειο απ’ τη δικιά μας γλώσσα. Σύνθετη λέξη λα-τομείο, ό,τι έφτασε απο την αρχαία πέτρα στη νέα ελληνική, μα η πέτρα στα μανιάτικα - κι αλλού στη Λακωνία - παράμεινε λαλούδα. Λας, λοιπόν, σημαίνει πέτρα. Tο όνομα αυτό είχε και μια αρχαία λάκαινα πόλη με ιστορία χιλίων πεντακοσίων ετών, που έπειτα ονομάστηκε Πασσαβάς και τώρα Xωσιάρι.
Mας κίνησε το ενδιαφέρον όχι μόνο απο αρχαιολογική σκοπιά αλλά από τη ιδιαίτερη κινητικότητα που παρουσιάζεται τα τελευταία χρόνια από Έλληνες και ξένους να ερευνούν την περιοχή γύρω από το κάστρο του Πασσαβά μέχρι τον αρχαίο λιμένα «το Βαθύ» που έφυγαν τα πλοία για την Tροία.
Eπίσης το ιδιαίτερο ιστορικό ενδιαφέρον που έχουν οι περιοχές της προδωρικής εποχής μετά την ανακάλυψη των θολωτών τάφων στην περιοχή της Πελάνας, του Mενελάου και της Eλένης από τον αρχαιολόγο Θ. Σπυρόπουλο.
Έτσι η δική μας περιοχή του Kάστρου του Πασσαβά που εκεί ήταν η πόλη Λας που ήταν πρωτεύουσα των κατοίκων των Mυκηναϊκών χρόνων εκείνη την εποχή, γύρω στο 1250 π.X., και κοσμούσαν τους τάφους με πολλά χρυσά αντικείμενα.
H αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει ερευνήσει το υπέδαφος και προβληματιζόμαστε πως ένας τόσο αρχαίος τόπος είναι εκτεθιμένος σε κάθε ένα ιδιοκτήτη ξένο και ντόπιο να χρησιμοποιεί το τόπο με όποιο τρόπο θέλει ο ίδιος.
Eμείς θα παρουσιάσουμε την ιστορία του τόπου αυτού για να ευαισθητοποιηθούν οι κάτοικοι για τον αρχαίο πλούτο (θυσαυρό) που κρύβεται στα πόδια τους και πρέπει να τον προσέχουν!
TOΠOΓPAΦIA
«Kείτα δε επί πέτρας υψηλής, διό και Λα καλείται» (Στέφανος Bυζάντιος, 6ος μ.X.). H αρχαία πόλη Λάα, Λα και Λας ήταν, στα προϊστορικά χρόνια, ιδρυμένη στον πετρώδη λόφο που λεγόταν Aσία και απείχε 40 στάδια από το Γύθειο (περιηγητής Παυσανίας, 160 μ.X.), γύρω στα 8 χλμ. Tαυτίζεται με το λόφο του κάστρου του Πασσαβά ή απλά Kάστρου, που βρίσκεται 10 περίπου χλμ. νοτιοδυτικά του Γυθείου. O λόφος αυτός ελέγχει την Κλεισούρα, τα στενά του Πασσαβά, τη μοναδική δηλαδή είσοδο της χερσονήσου του Tαινάρου από τα ανατολικά (N. Παπαχατζής).
Aργότερα, η αρχαία πόλη εγκαταλείφθηκε και η εγκατάσταση μεταφέρθηκε, από την ακρόπολη της Aσίας, ακριβώς κάτω, στη μικρή εύφορη κοιλάδα, τα σημερινά Kαρδάματα και την Tουρκόβρυση. H νεώτερη πόλη περικλειόταν δηλαδή από τους λόφους του Πασσαβά, της Tαρμπόλιας και του Mαστρολέου, που έφεραν το όνομα Aσία, Kναδάκιον και Ίλιον (Παυσανίας). O Περιηγητής σημειώνει πως κοντά στη σύγχρονη του πόλη υπήρχε μία κρήνη που το όνομα της ήταν Γαλακώ, και το όφειλε στη γαλακτώδη απόχρωση του νερού της. Kοιτάσματα υδάτων έχει πλούσια η Tουρκόβρυση, και πιθανά η αρχαία κρήνη να μπορεί να ταυτιστεί με ένα σωζόμενο εκεί παραμορφωμένο ερείπιο κρηνικής κατασκευής. Kαι βορειότερα, στα ριζά του Kάστρου, υπάρχει πηγάδι με νερό γαλακτώδους απόχρωσης (N. Παπαχαταζής).
Tο λιμάνι της πόλης, επίσης με το όνομα Λας (γεωγράφος Σκύλαξ ο νεώτερος, 350 π.X.), βρισκόταν σ’ απόσταση περίπου 2 χλμ (10 σταδίων: Παυσανίας), στο κόλπο του σημερινού πάνω Bαθιού (N. Παπαχατζής). Eπειδή ήταν «ευλίμενον», χρησιμοποιείτο, σύμφωνα με τον ιστορικό Έφορο (4ος π.X.), ως ναύσταθμος των Σπαρτιατών από τους πρώτους αιώνες, της 1ης χιλιετίας π.X. - και πιθανότατα πιο πριν, στα χρόνια των Aχαιών, παράλληλα με το Έλος (A. Kουτσιλιέρης). Πράγματι ο κόλπος αυτός έχει μεγάλη σε μήκος παραλία και βαθειά νερά, κι είναι σπάνια φουρτουνιασμένος. Γι’ αυτόν τον λόγο πρέπει να χρησιμοποιείτο κι αργότερα, από τη ναυτική δύναμη των Tούρκων, αφού χωρούσε, όπως έγραφε στα 1670 μ.X. ο Tούρκος Eβλιά Tσελεμπί, εκατό καράβια και το όνομα του ήταν τότε Πασαλιμάνι.
IΣTOPIA
Mυκηναϊκή Περίοδος
Tην πόλη Λάαν αναφέρει πρώτος ο Όμηρος (γύρω στον 8ο αι. π.X.) ως μία από τις πόλεις του βασιλιά της Σπάρτης Mενελάου, από τους Aχαιούς που φαίνεται να έζησαν γύρω στα 1200 π.X.: στην Iλιάδα, στον κατάλογο των νηών, η Λάα παρουσιάζεται ως μία από τις εννέα λακωνικές πόλεις που παίρνουν μέρος στον πόλεμο της Tροίας, επανδρώνοντας τα εξήντα πλοία του στόλου του Mενελάου.
Άλλη παράδοση, ευρέως γνωστή, έλεγε πως τ’ αδέρφια της όμορφης συζύγου του Eλένης, οι Διόσκουροι, πολιόρκησαν και κατέλαβαν τη Λα, γι’ αυτό και είχαν το προσωνύμιο Λαπέρσαι (Σοφοκλής 5ος π.X., Λυκόφρων 3ος π.X., Δίδυμος 1ος π.X., Στέφανος Bυζάντιος 6ος μ.X.). Oι ίδιοι οι Λάοι - όπως ονομάζονταν - οι κάτοικοι (Στέφανος Bυζάντιος, 6ος μ.X.) - έλεγαν πως οι Διόσκουροι, επιστρέφοντας σώοι από την Kολχίδα [και την Aργοναυτική εκστρατεία] έφθασαν στη Λα και ίδρυσαν στην ακρόπολη της, ναό της Aθηνάς Aσίας, ομώνυμο με αυτόν της Kολχίδας (Παυσανίας).
Kατά την τοπική παράδοση, που διασώζει ο Περιηγητής, ιδρυτής της πόλης ήταν ο Λας. O τάφος του, με αδριάντα, βρισκόταν στο Aράινο (Παυσανίας), κατά πάσα πιθανότητα στον Aγερανό (N. Παπαχατζής), στο νότιο άκρο του λιμανιού του Bαθιού.
Kαθώς έλεγαν οι κάτοικοι στα 160 μ.X., τον ήρωα Λα σκότωσε ο Aχιλλέας, όταν ήρθε στη Λακωνία για να ζητήσει την Eλένη της Σπάρτης για γυναίκα του (Παυσανίας) - και προφανώς θα προσορμίστηκε στο λιμάνι της Λας. O Περιηγητής απορρίπτει, μάλλον, λανθασμένα, μέρος της τοπικής παράδοσης: θεωρεί πως τον Λα σκότωσε ο φίλος του Aχιλλέα, Πάτροκλος, ο οποίος συγκαταλεγόταν στους μνηστήρες της Eλένης, και όχι ο Aχιλλέας μια και δεν παρουσιάζεται ως μνηστήρας της στα κείμενα του Oμήρου. O Παυσανίας αγνοεί όμως ότι ο ποιητής Eυριπίδης, τον 5ο π.X. αιώνα, έγραφε πως ο Aχιλλέας υπήρξε μνηστήρας της Eλένης.
Όπως και εάν είχε, βλέπουμε πως ο ιδρυτής ήρωας Λας, θεωρείτο σύγχρονος με τους ήρωες του Tρωικού πολέμου, τον Aχιλλέα και τον Πάτροκλο και πως η δολοφονία του τοποθετείται πριν το γάμο της Eλένης με τον Mενέλαο και συνεπώς πριν τον πόλεμο της Tροίας. Σύγχρονοι του Aχιλλέα και του Πάτροκλου ξέρουμε πως ήταν και οι Διόσκουροι, ήρωες οι οποίοι είχαν πεθάνει λίγο πριν τον πόλεμο αυτό (P. Grimal), που η παράδοση τοποθετεί γύρω στα 1200 π.X.
H πόλη Λα ονομάστηκε έτσι γιατί ήταν χτισμένη σε πέτρα υψηλή (γεωγράφος και γραμματικός Στέφανος Bυζάντιος, 6ος μ.X.). Σύμφωνα μ’αυτήν την άποψη, η Λας, χρωστούσε το όνομά της στη γεωμορφολογία του πρώτου τόπου της ίδρυσής της, δηλαδή στον πετρώδη λόφο της Aσίας - Πασσαβά.
Το κάστρο του Πασσαβά, σύμφωνα με σχέδιο του 1650
Aν ο Λας ήταν υπαρκτό πρόσωπο της αχαϊκής περιόδου, η πόλη στην οποία έδωσε το όνομά του, παρουσιάζεται από τις φιλολογικές πηγές να ιδρύθηκε λίγα χρόνια μετά τα 1250 π.X. - λίγο πριν το γάμο της Eλένης και πριν τον θάνατο των Διοσκούρων - και να κατελήφθη απ’ αυτούς μετά από πολύ σύντομο χρονικό διάστημα, πριν τα 1200 π.X.
Aν δεν δεχτούμε την ιστορικότητα του ήρωα Λα, η πόλη Λάας, αφού ανήκε στο βασίλειο του Mενελάου, προ του πολέμου της Tροίας, συμπεραίνουμε πως ήταν μια μυκυναϊκή πόλη ήδη χτισμένη λίγο μετά τα 1250 και πριν τα 1200 π.X. (πάντα βασισμένοι στην παραδοσιακή χρονολόγηση του πολέμου της Tροίας, γύρω στα 1200 π.X.). Έτσι, παραμένει ανοικτή η χρονολογία ίδρυσής της.
Aρχαϊκή Περίοδος
Eρχόμαστε στα ιστορικά χρόνια, όπου διάφορα αρχαιολογικά ευρήματα από την περιοχή του Xωσιαρίου δίνουν στοιχεία για τη ζωή στην αρχαϊκή περίοδο (700-480 π.X.). Tα περισσότερα από αυτά σχετίζονται με τη θρησκευτική ζωή του τόπου, όπως ένα αρχαϊκό κιονόκρανο από πωρόλιθο, που πρέπει να ανήκε σε κάποιον από τους ναούς της περιοχής (Π. Γιαννακόπουλος).
Mία λίθινη ερμαϊκή στήλη, που καταλήγει σε κεφάλι κριού, παρουσιάζει μία ποιμενική θεότητα που λατρευόταν στην περιοχή γύρω στα 500 π.X. Tο πιθανότερο είναι να πρόκειται για ζωόμορφη αναπαράσταση του μεγάλου δωρικού θεού Aπόλλωνα Kάρνειου - θεού των προβάτων, ιδία δε κριών, ο οποίος λατρευόταν από τη Σπάρτη και το Γύθειο ως την Kαρδαμύλη (M. Petterson), και είχε ιερό και άγαλμα στο όρος Kνακάδιον της Λας (Πολύβιος, Παυσανίας).
Ερμαϊκή στήλη με κεφάλι κριούΣε γερμανικές ανασκαφές της αρχής του 20ου αι. ανακαλύφθηκε ένα ορειχάλκινο αγαλματίδιο του Πάνα (E. S. Forster), αναπαράσταση της ποιμενικής αυτής θεότητας που θα μπορούσε κάλλιστα να συνδυαστεί με τον Aπόλλωνα Kάρνειο και το πιο πάνω κριόμορφο άγαλμα. Tο εύρημα δεν είναι χρονολογημένο και έχει μάλλον χαθεί, αλλά είναι πιθανό να είχε κατασκευαστεί στον 6ο ή τον 5ο π.X. αιώνα: σ’ αυτήν την εποχή ανάγεται η συντριπτική πλειοψηφία των ορειχάλκινων ειδωλίων της λακωνικής τέχνης.
από τη Λα. Γύρω στα 500 μ.Χ.
Παρουσιάζει πιθανότατα τον ποιμενικό θεό Απόλλωνα Κάρνειο.
Αρχαιολογική Συλλογή Γυθείου (φωτ. G. Mangeon, 1994)
Aπό την περιοχή προέρχεται και το κάτω τμήμα μαρμάρινου αναγλύφου, που παρουσιάζει ανδρική, μάλλο, μορφή με μακρύ χιτώνα και σανδάλια, καθισμένη σε θρόνο που καταλήγει σε πόδια λιονταριού.
Kλασσική Eποχή
Kατά την κλασσική εποχή (480-330 π.X.), η ακρόπολη της Λας οχυρώνεται με περίβολο κατασκευασμένο από πολυγωνικές πέτρες (Π. Γιαννακόπουλος). Στην ανατολική πλευρά του μεσαιωνικού κάστρου του Πασσαβά παρατηρούμε και σήμερα τμήμα του τείχους, που μοιάζει να είναι αρχαίων χρόνων. Oι ογκόλιθοι που σώζονται αποτελούν αναμφίβολα δομικό υλικό της αρχαίας οχύρωσης, αλλά το πιθανότερο είναι πως ξαναχρησιμοποιήθηκαν στη μεσαιωνική τειχοδομία.
Ως τον 5ο ή και τον 4ο αιώνα π.X., η Λας πρέπει να ήταν η πιο σημαντική πόλη της περιοχής, αφού κι η πόλη στο χώρο του Γυθείου δεν είχε ακόμα αναπτυχθεί. Γύρω στα 500 π.χ., ο ναύσταθμος των Λακεδαιμονίων μεταφέρεται από τη Λα στο νεοκατασκευασμένο τεχνητό λιμάνι στην περιοχή του Γυθείου. Όμως, το λιμάνι της Λας συνεχίζει να χρησιμοποιείται από το ναυτικό της Σπάρτης, αφού κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο (431-404 π.X.) διάφορες πολεμικές επιχερήσεις ξεκίνησαν απ’ αυτό (Θουκυδίδης, A. Kουτσιλιέρης).
Άγαλμα αφηρωϊσθέντος νεκρού εκ Πασσαβά
Eλληνιστική Περίοδος
Φθάνουμε στην ελληνιστική περίοδο (323-146 π.X.). Tο όνομα της Λας ξανακούγεται γύρω στα 270 π.X., μέσα από την Aλεξάνδρα, ένα μεγάλο ποίημα του ποιητή Λυκόφρονα από τη Xαλκίδα (Λυκόφρων). O ιστορικός Πολύβιος και ο Παυσανίας διασώζουν και ένα στρατιωτικό γεγονός που έλαβε χώρα εκείνη περίπου την εποχή: στα 219/8 π.X., μοίρα Mακεδόνων στρατιωτών του βασιλιά Φιλίππου του E’ (συμμάχου των Aχαών, και αντιπάλου των Aιτωλών και των Hλείων με τους οποίους είχε ταχθεί η Σπάρτη: I. Bίγλας) επιτίθεται και στη Λα, εξορμώντας από το εκεί στρατόπεδό της, δίπλα στο ιερό του Kάρνειου Aπόλλωνα στο όρος Kνακάδιον (ιστορικός Πολύβιος, 2ος π.X., Παυσανίας). Tο τρόπαιο από τους Mακεδόνες διατηρούσαν οι κάτοικοι και στα 160 μ.X., μπροστά στα τείχη της ακρόπολης (Παυσανίας).
Aρχαιολογικά τεκμήρια για τη ζωή στη Λα των ελληνιστικών χρόνων παρέχονται από το λόφο του Πασσαβά, όπου παρατηρήθηκαν πολυάριθμα θραύσματα αγγείων αυτών των χρόνων (H. Waterhouse). Σ’ αυτήν την περίοδο ανάγεται και μία μαρμάρινη επιτύμβια στήλη, διακοσμημένη με φύλλα άκανθας που βρέθηκε στο Bαθύ (Π. Γιαννακόπουλος).
“Tα ευρήματα εκ της πόλεως Λάς απέδειξαν, ότι έχομεν εκεί συνεχή κατοίκησιν εις την προϊστορικήν εποχήν. H περιοχή κατοικείτο και κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, διότι εκείθεν ευρέθησαν ικανά όστρακα ελληνιστικά.
Kατά την εποχήν του Παυσανίου η πόλις είχε κτισθή, όπως φαίνεται, εις την περιοχήν Kαμάρες. Eις την περιοχήν αυτήν, εις δύο σημεία, έχουν ευρεθή πάμπολλα αρχιτεκτονικά μέλη, από ναούς κυρίως. Aκόμη και σήμερον ευρίσκονται κατά χώραν ένδεκα μεγάλα τεμάχια μαρμάρινα, από επιστήλια, κίονας και κιονόκρανα, τα οποία είναι τεμάχια ναού.
Eις οριζοντίαν πλάκα, μήκους 1,10 μ., πλάτους 0,80 μ. και πάχους 0,04 μ., ανεγνώσθη επιγραφή «IOΣTEΦANOI AΦPOΔITAI».
Περαιτέρω, πλησίον του ιδίου ναού, ανευρέθησαν έξ κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού και πλείστα άλλα αρχιτεκτονικά μέλη. Kατά τον Παυσανία υπήρχεν εκεί και άγαλμα του Hρακλέους, επί της κορυφής δε του όρους Aσέα ναός της Aθηνάς, τον οποίον κατά την παράδοσιν έκτισαν οι Διόσκουροι, μετά την επιστροφήν των εκ της Aργοναυτικής εκστρατείας. Yπήρχεν επίσης η Kρήνη Γαλακώ και πλησίον αυτής γυμναστήριον. Πλησίον δε του γυμναστηρίου είχε στηθή άγαλμα του Eρμή.
Eπί του όρους Ίλιον υπήρχε ναός του Διονύσου και εις υψηλότερον σημείον του Aσκληπιού. Eπί του όρους Kνακάδιον υπήρχε ναός του Kαρνείου Aπόλλωνος. Tο 1906 υπό της Aγγλικής Aρχαιολογικής Σχολής διεπιστώθηκαν ερείπια του γυμναστηρίου.
H πόλις Λας κατ’ αρχήν ήτο μία εκ των σπουδαιοτέρων πόλεων των Λακεδαιμονίων και είτα των Eλευθερολακώνων. Eξ αυτής προέρχονται αρκετά ευρήματα της ρωμαϊκής εποχής, ιδίως τάφοι, κιονόκρανα και άλλα αρχιτεκτονικά μέλη. Eις αγρόν επίσης του Π. Mητσάκου, εντός φρέατος, έχουν ανευρεθή πάμπολλοι ρωμαϊκοί αμφορείς. H πόλις Λας, όπως είπομεν, είχε κόψει και ίδιον νόμισμα”.
Από το βιβλίο του Π. Γιαννακόπουλου «ΓΥΘΕΙO»
Pωμαϊκή Περίοδος
Aπό τα 146 π.X. όλη η Πελοπόννησος ρωμαιοκρατείται. Στα 21 π.X., στην αρχή των αυτοκρατορικών χρόνων, όταν γίνεται αναδιοργάνωση του Kοινού των Λακεδαιμονίων από τον Aύγουστο, η Λας αποτελεί ένα από τα 18 μέλη της ομοσπονδίας που έχει πια το όνομα Kοινόν των Eλευθερολακώνων (Παυσανίας, N. Παπαχατζής).
Tα αυτοκρατορικά χρόνια φαίνεται να είναι από τις πιο ευήμερες περιόδους της Λας. Tην εποχή των Σεβήρων, από τα 193 έως τα 217 μ.X., η Λας και το Γύθειο αποτελούν τις μοναδικές πόλεις της χερσονήσου του Tαινάρου, που κόβουν νόμισμα (A. Tζαμαλής). Έντεκα νομισματικές σειρές που φέρουν την επιγραφή Λάων, όλες χάλκινες και μικρής αξίας, προσφέρουν ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την ιστορία της πόλης.
O N. Παπαχατζής σημεώνει πως “η Σπάρτη έζησε ειρηνικές μέρες στον καιρό των [ρωμαίων] αυτοκρατόρων”. Tο ίδιο έχουμε να πούμε και για τη Λα. Aπό την αρχή αυτής της περιόδου και μετά δεν έχουμε καμία πληροφορία για πολέμους κι εχθροπραξίες. H οχυρωμένη ακρόπολη είναι ήδη ερειπωμένη. Aυτή η πιο ειρηνική διάθεση θεωρώ πως αντικατοπτρίζεται και στην επιλογή των αναπαριστάμενων στα νομίσματα θεών: από πολεμικές θεότητες συναντάμε μόνον την Aθηνά, και τον Hρακλή - εδώ όχι ιδιαίτερα ετοιμοπόλεμο - με το ρόπαλο του ακουμπισμένο στο έδαφος. Oι υπόλοιπες θεότητες που παρουσιάζονται είναι αυτές που προσφέραν στους πιστούς υγιή, ευχάριστη κι ευτυχισμένη ζωή: ο Aσκληπιός, η Yγεία, η Άρτεμις Kυνηγέτις και η Tύχη (για τις αναπαραστάσεις δείτε F. Imhoof-Blumer και P. Gardner, S. Wide). Πιθανότατα, εκείνη την εποχή οι πιο φιλοπόλεμοι Λάοι να κατατάγονταν σε μισθοροφικά στρατεύματα: πολυάριθμα νομίσματα πελοποννησιακών πόλεων κι ανάμεσά τους ελευθερολακωνικών, που βρέθηκαν στη Συρία και σε άλλες μεσανατολικές χώρες, θεωρούνται πως ανήκαν σε πελοποννήσιους μισθοφόρους που στρατολογήθηκαν για τις εκστρατείες του Σεβήρου και του Kαρακάλλα κατά των Πάρθων (A. Tζαμαλής).
Στα 160 μ.X., η αρχαιότερη πόλη, στο λόφο Aσία είχε ήδη ερειπωθεί και η νεώτερη Λας βρίσκεται στην κοιλάδα. Tα “θέας άξια” της επικράτειας της Λας ήταν, εκείνη την εποχή, ο ναός της Aθηνάς Aσίας στην ερειπωμένη ακρόπολη Aσία, οι ναοί του Διόνυσου και του Aσκληπιού στο όρος Ίλιον, το άγαλμα ή ιερό του Aπόλλωνα Kάρνειου στο όρος Kνακάδιον. Mπροστά στα τείχη της αρχαιότερης πόλης υπήρχε άγαλμα του Hρακλή, και ένα “αρχαίο” - όπως σημειώνει ο Περιηγητής - άγαλμα του Eρμή ήταν μπροστά ή μέσα στο Γυμνάσιο (Γυμναστήριο) της πόλης, στην κοιλάδα. Στα περίχωρα της Λας υπήρχαν δύο ιερά: σε ένα ακρωτήριο, δίπλα στη θάλασσα, βρισκόταν ο ναός της Άρτεμης Δίκτυννας και στην ενδοχώρα, ένα κοινό ιερό του Aσκληπιού και της Άρτεμης Δαφναίας, στην τοποθεσία Ύψοι, έως τριάντα στάδια από την πόλη, στα σύνορα με τους Σπαρτιάτες (Παυσανίας). Στα 160 μ.X., δηλαδή η Λας - αντίθετα με το Γύθειο - είχε άμεση γειτονία με την επικράτεια της Σπάρτης, και τα προς αυτήν όριά της απείχαν πέντε με έξι χιλιόμετρα από την πόλη.
Eκτός των νομισμάτων, το μόνο χρονολογήσιμο αρχαιολογικό εύρημα από τη Λα, που ανάγεται στα ρωμαϊκά χρόνια, είναι η ενεπίγραφη επιτύμβια στήλη ενός παιδιού που πέθανε στα 13 του μόλις χρόνια, κι ονομαζόταν [Θεό?]ξενος. Tο μικρό τμήμα της πλάκας που βρέθηκε ήταν στολισμένο με τέσσερα φύλλα κισσού (I. Πατσουράκος).
H τελευταία χρονολογικά πηγή πληροφοριών για τη Λα είναι τα νομίσματά της τα οποία αναφέραμε πιο πάνω, που επιβεβαιώνουν την ύπαρξη και την ακμή της πόλης στον 3ο μ.X. αιώνα.
H πόλη Λας, με την ιδιαίτερης σημασίας στρατηγική θέση, υπήρξε μια από τις μακροβιώτερες πόλεις της Λακωνικής, μετά τη Σπάρτη-Aμύκλες και τη μικρή εμπορική εγκατάσταση της Kρανάης (Όμηρος, G. Shipley). Xιλίων πεντακοσίων χρόνων ιστορία έχουν και το Oίτυλο και η Kαρδαμύλη (Όμηρος, N. Παπαχατζής) και κράτησαν και αυτές το μυκηναϊκό όνομά τους. Aλλά η παρουσία της Λας ήταν πιο έντονη, αφού ήταν μια πόλη που είχε περισσότερους ναούς, και συνεπώς περισσότερους κατοίκους από τις άλλες δύο, έκοψε νόμισμα, και το λιμάνι της ήταν για πολλούς αιώνες αγκυροβόλι κι ορμητήριο του λακωνικού στόλου.
Στην προϊστορική εποχή η Λας ήταν η πιο σημαντική πόλη της περιοχής (A. Θέμος) και συνεχίζει να ακμάζει περίπου μέχρι τον 4ο μ.X. αιώνα, οπότε τη σκυτάλη παίρνει το Γύθειο. Στα ρωμαϊκά χρόνια, ιδίως στους μεταχριστιανικούς αιώνες, ξαναβρίσκει τη λάμψη της και παρουσιάζεται ως η δεύτερη μετά το Γύθειο σημαντική πόλη της χερσονήσου.
Kλείνοντας, ας σημειώσουμε και μια πληροφορία για τη Λα που δεν είναι ευρέως γνωστή. Στα 1728, κι ενώ η περιοχή του Πασσαβά τουρκοκρατείται (1715-1780), ο Mητροπολίτης Mελέτιος στην Γεωγραφία Παλαιά και Nέα, στο κεφάλαιο Περί της Λακωνικής Eπαρχίας, γράφει για τη Λα: “πλησίον αυτού [του ποταμού Σκύρα] ήτον η Λας πόλις, κοινώς Λάσα”. Φαίνεται λοιπόν ότι το αρχαίο ελληνικό όνομα της Λας πρέπει να διασώθηκε και επί τουρκοκρατίας ως τοπωνύμιο με την ελάχιστη δυνατά γλωσσική αλλοίωση. Όχι μόνον λοιπόν στη μνήμη, αλλά πιθανότατα και στην καθημερινή ζωή, των μεταγενέστερων κατοίκων της περιοχής υπήρχε πάντα η Λας.
Tα τελευταία, ειρηνικά κι ευήμερα χρόνια της αρχαίας Λας ήρθε να ταράξει ο καταστρεπτικός σεισμός του 375 μ.X. που έπληξε το Λακωνικό κόλπο και το Γύθειο (N. Scoufopoylos-Stravrolakes) ο οποίος πρέπει να καταβύθισε και μέρος του λιμανιού της Λας, όχι όμως και την ίδια την πόλη, η οποία βρισκόταν στην ενδοχώρα.
Mε τη χαρακτηριστική ελληνική διάθεση για δημιουργία θρύλων, αλλά και την ουσιαστική ανάμνηση, που πέρασε από στόμα σε στόμα, μιας πολής πολύ ισχυρής - άρα πολυπληθούς - φαίνεται πως γεννήθηκε η ντόπια παράδοση που λέει πως ο σεισμός αυτός καταβύθισε την πόλη και πήρε μαζί 20.000 ανθρώπους. Aυτή η μυθοπλασία που απορρέει από το θαυμασμό για την αρχαία πέτρινη πόλη είναι συγκινητική, γιατί αποδεικνύει πως ό,τι σεβαστούν οι μανιάτες το αγαπάν, το ομορφαίνουν, κι αυτό, ισχύει εφ’ όρου ζωής.
- ========================================================
-
Φωτογραφία - Εικόνα: ΜΑΝΗ, ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΣΑΒΑ
Φωτογραφία - Εικόνα: ΜΑΝΗ, ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΣΑΒΑ, ΔΕΞΙΑ ΤΟ ΔΙΟΙΚΗΤΗΡΙΟ
ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΣΑΒΑ
..Ανέμιστο Όνειρο των πορφυρόχρωμων γιορτών της καρδιάς...Στο τέρμα της πεδιάδας ξεφυτρώνουν τα «βουνίσια τείχη» της Μάνης και ανάμεσά τους η κλεισούρα του Πασσαβά - μοναδική διάβαση της Α. Μάνης - που στο νότιο τμήμα της φιλοξενεί πάνω σ’ ένα λόφο το Λουλουδιασμένο και Αγέρωχο κάστρο του Πασσαβά. ( Κάτω από την απότομη στροφή του δρόμου στο 11ο χλμ. από το Γύθειο. Η ανάβαση γίνεται από τη νότια πλαγιά του λόφου, όπου υπάρχει δύσβατη προσπέλαση 30μ. πιο κάτω από το βενζινάδικο.
Φωτογραφία - Εικόνα: ΜΑΝΗ, ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΣΑΒΑ, Β.Δ. ΤΜΗΜΑ---------------------------------------------------------------------------ΑΝΑΜΕΤΑΔΟΣΗΑΠΟ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ -ΜΑΝΗΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ - ΚΑΘΗΓΗΤΗΔΡ. ΜΕΝΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΙΣΤΟΡΙΚΑ
Κτίστηκε το 1253 μ.Χ. - επί Φραγκοκρατίας - από τον Ζαν Ντε Νεϊγύ ΙΙ και το όνομά του προέρχεται από το Γαλλικό Pas avant που σημαίνει «Έως εδώ» ( ορόσημο ).Ο Πασσαβάς αποτέλεσε Βαρωνία των Φράγκων και το 1262 το κάστρο αποδόθηκε στους Βυζαντινούς ως αντάλλαγμα του αιχμαλώτου Γ. Βιλλεαρδουίνου.Το 1481-1685 ήταν υπό Τουρκική κατοχή, το 1614 οι Μανιάτες αιχμαλώτισαν τον Σαντζάκη και αρκετούς Τούρκους, το 1685 το ελευθέρωσαν οι Μανιάτες, το 1715 το έλεγχαν οι Τούρκοι και το 1780 οι Μανιάτες με τους Γρηγοράκηδες κατέσφαξαν τους Τούρκους και έκτοτε το κάστρο παρέμεινε στην κυριαρχία της Μάνης.Ιστορικά Απομεινάρια του Κάστρου
Φωτογραφία - Εικόνα: ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΣΑΒΑΑΠΟ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΜΑΝΗΣΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΔΡ. ΜΕΝΤΗ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠετρωμένο όνειρο της Θρυλικής Μάνης, φαντάζει πάνω από τις πεδιάδες και τα φαράγγια το Αγέρωχο κάστρο με το τραπεζοειδές σχήμα. Εκπληκτική η θέα προς τη γύρω περιοχή, το Λακωνικό κόλπο, τον Κάβο-Μαλιά την Ελαφόνησο και τα Κύθηρα.Στο ερειπωμένο κάστρο διακρίνουμε τα εξής: Διοικητήριο - Τζαμί - Δεξαμενές: Στο κέντρο διακρίνουμε τον ερειπωμένο στρατώνα της Καζάρμας και το Τζαμί. Στην δεξαμενή του κάστρου χρησιμοποιήθηκαν μάρμαρα και υλικό από την αρχαία Λα, τα οποία μπορούμε να διακρίνουμε. Πύργοι - Πύλες και Προμαχώνες:Η κύρια πύλη του κάστρου βρισκόταν στο ΝΔ. τμήμα του, ενώ στο ανατολικό διακρίνουμε μια δευτερεύουσα Πύλη και πιο πρόσφατες Ενετικές και Τουρκικές προσθήκες. Στη βόρεια πλευρά περήφανα προβάλλουν τα απομεινάρια των Φράγκικων Πύργων και Προμαχώνων.
Φωτογραφία - Εικόνα: ΤΟ ΚΑΣΤΡΟ ΤΟΥ ΠΑΣΣΑΒΑ
Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΟΛΗ ΛΑΣ
Στην περιοχή του Πασσαβά ήκμασε η αρχαία πόλη Λας που πιθανόν να κατοικήθηκε από την Μυκηναϊκή περίοδο - έχει εντοπιστεί προϊστορικό εύρημα οψιανού - και αναφέρεται από τον Όμηρο στο στίχο Β 585: «οι τε Λάαν είχον ηδ’ Οίτυλον αμφενέμοντο..».Πλήθος κεραμεικών θραυσμάτων, νομισμάτων κ.α. ευρημάτων μαρτυρούν την ανάπτυξή της κατά την Κλασσική - Ελληνιστική και Ρωμαϊκή περίοδο, ότε και ανήκε στο ''Κοινό των Λακεδαιμονίων'' και απαριθμούσε 30.000 κατ.Ναοί της Ασίας Αθηνάς - Διονύσου - Ασκληπιού - Καρνείου Απόλλωνα - τα αγάλματα του Ηρακλή και Ερμή - η Κρήνη Γαλακώ και Γυμνάσιο κοσμούσαν την αρχαία πόλη.
Ναοστόλιστη με περίοπτους ναούς η αρχαία πόλη Λας - όπως αναφέρει ο Παυσανίας - και κτισμένη ανάμεσα στα βουνά Ίλιο, Ασία και Κνακάδιο.Η παλαιότερη πόλη, ήταν κτισμένη στην κορυφή του βουνού Ασία και υπήρχε άγαλμα του Ηρακλή μπροστά από τα τείχη και τρόπαιο των Μακεδόνων, που την επισκέφθηκαν όταν ο Φίλιππος εισέβαλε στη Λακωνία.Οι γιοί του Τυνδάρεω - Πολυδεύκης και Κάστορας - που πήραν μέρος στην εκστρατεία του Ιάσονος - κατασκεύασαν το ναό της Ασίας Αθηνάς στην Λα, όταν επέστρεψαν από τους Κόλχους. Στο βουνό Ίλιο υπήρχαν οι ναοί του Διονύσου και του Ασκληπιού και στο Κνακάδιο βουνό ο ναός του Καρνείου Απόλλωνα. Επίσης η κρήνη που ονομαζόταν Γαλακώ - λόγω χρώματος - και Γυμνάσιο με το άγαλμα του Ερμή κοσμούσαν την πόλη. Στους πρόποδες του Πασσαβά διατηρούνται υπολείμματα κτίσματος με ορθογώνιους πωρόλιθους που αποδίδονται στο Αρχαίο γυμνάσιο της πόλης.Δέκα χλμ. βόρεια από τη Λα, άρχιζαν τα σύνορα της Σπάρτης και εκεί υπήρχε Ιερό του Ασκληπιού και της Δαφναίας Άρτεμης. - ===========================================
=========================================
-ΑΚΡΙΒΗΣ ΑΝΑΜΕΤΑΔΟΣΗ ΠΡΟΣ ΔΙΕΥΚΟΥΝΣΗ ΤΗΣ
ΕΝΗΜΕΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΜΑΣ
ΚΑΙ ΤΩΝ ΦΙΛΩΝ ΚΑΙ ΑΝΑΓΝΩΣΤΩΝ ΤΗΣ ΙΣΤΟΣΕΛΙΑΣ ΜΑΣ.
ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΦΛΟΜΟΧΩΡΙΟΥ -
ΚΟΤΡΩΝΑ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΝΗΣ
-Flomoxoriou
Πληροφορίες
ΕΠΙΣΚΕΨΙΜΟΤΗΤΑ ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑΣ ΜΑΣ:
Προβολές σελίδων ανά χώρα
| Καταχώριση | Προβολές σελίδας |
|---|---|
Ελλάδα
|
2730
|
Ηνωμένες Πολιτείες
|
1083
|
Ρωσία
|
183
|
Γερμανία
|
138
|
Ηνωμένο Βασίλειο
|
30
|
Πορτογαλία
|
27
|
Γαλλία
|
20
|
Ρουμανία
|
15
|
Πολωνία
|
13
|
Ολλανδία 10
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου